Waar lag jouw woonplaats in het dinotijdperk?

Nederland lag 140 miljoen jaar geleden ter hoogte van het huidige Noord Afrika. Het noordelijkste puntje van Noorwegen lag toen ter hoogte van het huidige Nederland. En tweehonderd miljoen jaar geleden lag Australië op de zuidpool. Dit is allemaal te ontdekken op de website van Paleolatitude.org.

Nauwkeuriger dan ooit

Paleolatitude.org is een online tool waarin je van bijna elke plek ter wereld tot tweehonderd miljoen jaar terug de breedtegraad kunt terugvinden (klik hier voor een korte ‘wegwijs’). Dat wil zeggen, waar de plek lag ten opzichte van de polen en evenaar. Voor leerlingen is dit een speelse tool om zelf bezig te zijn met het geologisch verleden, door bijvoorbeeld uit te zoeken waar hun woonplaats heeft gelegen in de afgelopen tweehonderd miljoen jaar. Wetenschappers die het klimaat van het verleden reconstrueren met behulp van fossielen, kunnen nu nauwkeuriger dan ooit onderscheiden of klimaatveranderingen op een bepaalde plek werd veroorzaakt door plaatbeweging of mondiale trends.

Twee mechanismen

"Er zijn twee mechanismen waardoor een continent niet voor altijd op dezelfde plek op aarde blijft liggen ten opzichte van de draai-as", vertelt eerste auteur dr. Douwe van Hinsbergen, aardwetenschapper aan de Universiteit Utrecht. "Eén daarvan is plaattektoniek, en de andere heet True Polar Wander."

Een tol uit balans

True Polar Wander (TPW) is een verschijnsel dat al lang bekend is in de wetenschap, maar waarvan het belang voor klimaatreconstructies pas sinds kort werd gerealiseerd. Omdat de aardkern uit vloeibaar metaal bestaat kan alles daar omheen, de mantel en de korst, bijna wrijvingsloos bewegen ten opzichte van de kern. Dat gebeurt als die schil uit balans raakt, bijvoorbeeld doordat aardplaten ergens over elkaar heen beginnen te schuiven. "Net als een tol die uit balans raakt wanneer één kant wat zwaarder is dan de ander", aldus Van Hinsbergen.

Verschillende reconstructietechnieken

Van Hinsbergen vervolgt: "Plaatreconstructies worden meestal gemaakt door wetenschappers die proberen uit te vinden hoe beweging in de mantel de plaattektoniek aandrijft, en bijvoorbeeld aardbevingen en gebergtes veroorzaakt. Voor die reconstructies is True Polar Wander niet belangrijk en worden de effecten genegeerd. Voor klimaatstudies is het echter heel belangrijk dat we de effecten van True Polar Wander wél in de plaatreconstucties verwerken, want die kunnen de breedtegraad met wel 10 tot 20 graden (1100 … 2200 kilometer) veranderen op tijdschalen van tientallen miljoenen jaren". Paleolatitude.org is dus specifiek ontworpen voor klimaatreconstructies, om verwarring tussen de verschillende reconstructies te voorkomen.

Grote stap voor klimaatstudies

Dit is een grote stap voor klimaatstudies, meent Van Hinsbergen. "Als je Groenland ten opzichte van de aardmantel reconstrueert ligt het al tientallen miljoenen jaren op de huidige breedtegraad, en zou je kunnen concluderen dat er een enorme globale afkoeling geweest moet zijn. Als je Groenland ten opzichte van de draai-as van de aarde reconstrueert, zoals je moet doen als je naar het paleoklimaat kijkt, dan zie je dat het meer dan duizend kilometer naar het noorden is bewogen, en dat een flink deel van de afkoeling op Groenland dus niet door mondiale afkoeling komt, maar door plaatverschuiving.

De nieuwe inzichten zijn ook belangrijk voor het reconstrueren van het effect van CO₂ op het klimaat. Co-auteur Appy Sluijs: "In het verleden varieerde de CO₂-concentratie in de atmosfeer door natuurlijke oorzaken. We reconstrueren op zoveel mogelijk plaatsen op aarde hoeveel effect dat had op het klimaat. Door de accuratere plaatsbepalingen van de nieuwe website kunnen we beter dan ooit bepalen hoe sterk het mondiale klimaat samenhing met CO₂ variaties."

Stimulans

Paleolatitude is nog volop in ontwikkeling, maar de tool is al te gebruiken. "Ik hoop dat dit leerlingen en leerkrachten stimuleert om meer te leren over ons geologisch verleden", besluit Van Hinsbergen.

Van Hinsbergen, D., De Groot, L., van Schaik, S., Spakman, W., Bijl, P., Sluijs, A., Langereis, C., & Brinkhuis, H. (n.d.). A paleolatitude calculator for paleoclimate studies. Plos One.  http://dx.plos.org/10.1371/journal.pone.0126946

Wegwijs op paleolatitude.org

Voor niet-aardwetenschappers kan de tool best ingewikkeld overkomen. Gelukkig is het simpeler dan het lijkt. Op basis van je IP-adres weet de website namelijk waar jij bent, en toont-ie al de goede grafiek. Maar wil je weten waar bijvoorbeeld je favoriete vakantieplaats in Zuid-Frankrijk tweehonderd miljoen jaar geleden lag, of de piramides in Egypte, of de Grand Canyon? Zoek die plek onderaan de website dan op in Google Maps. De grafiek wordt er vanzelf bij getekend.