Nieuwe technologie bij de overheid

Overheden zetten steeds vaker technologie in om burgers sneller en gerichter te bedienen met algoritmen, blockchain en data-analyses. Maar hoe zorg je ervoor dat zulke innovaties rechtsstatelijke waarden zoals transparantie, privacy en menselijke waardigheid niet onder druk zetten?

Een interdisciplinair onderzoeksteam van de Universiteit Utrecht en Tilburg University ging deze vraag te lijf binnen het onderzoeksproject CHAIN, onderdeel van het NWO-programma Maatschappelijk verantwoord innoveren. Samen met publieke en private partners onderzochten zij hoe overheden op verantwoorde wijze kunnen experimenteren met technologische toepassingen zoals geautomatiseerde besluitvorming en gedistribueerde systemen (zoals blockchain).

Technologie met publieke waarden

De onderzoekers benadrukken dat technologie nooit neutraal is. Als algoritmen besluiten nemen over burgers, of als blockchain wordt ingezet voor overheidsprocessen, moeten fundamentele waarden als gelijkwaardigheid, rechtvaardigheid, privacy en controleerbaarheid vanaf het eerste ontwerpstadium worden meegewogen.

Projectleider en staatsrechthoogleraar Jurgen Goossens verwoordt het zo: “We moeten de juiste juridische en ethische vragen beantwoorden vóór we technologie loslaten op de maatschappij. Maar dat wil niet zeggen dat er geen ruimte moet zijn voor experimenteren en innoveren.”

Twee casussen: Rode Knop & EnergieKnip

1. De Rode Knop
Deze app – ontwikkeld met het CJIB – biedt burgers met schulden de mogelijkheid om via één druk op de knop incassotrajecten tijdelijk stop te zetten. Voorwaarde: deelname aan een gemeentelijk schuldhulpverleningstraject. De toepassing maakt gebruik van blockchaintechnologie en principes als zero-knowledge proof en self-sovereign identity, zodat burgers zelf controle houden over hun gegevens, terwijl ze toch relevante informatie veilig kunnen delen.

2. De EnergieKnip
In de gemeente Emmen werd blockchain gekoppeld aan smart contracts om geautomatiseerd energiebesparingssubsidies toe te kennen. Op basis van gebruikersgegevens (zoals energiegedrag) werd automatisch een waardebon verstrekt. De technologie vervangt hier deels de menselijke ambtenaar in besluitvorming, wat juridische toetsing aan de Algemene wet bestuursrecht noodzakelijk maakt.

Beide casussen illustreren hoe digitale innovatie en bestuursrecht samenkomen, en waarom het van belang is om juristen, ethici en technici vanaf de start samen te brengen aan de ontwerptafel.

Op de site van de Universiteit van Utrecht alle resultaten van 5 jaar onderzoek.