Boek over Van der Hoek: Leven en werken van een bevlogen constructeur

In de periode 1978-1988 publiceert ‘de constructeur’ een groot aantal overdrukken uit Van der Hoek’s Des Duivels Prentenboek (DDP). Hier DDP-nummer 15 over het maken van stijve en toch lichte frameconstructies.

Jonge verkenner

Zijn ene opa laat tijdens diens dienstplicht bij de marine bijna het leven op de Waddenzee. Zijn moeder mag na een miskraam eigenlijk geen kinderen meer krijgen en als Wim van der Hoek dan in 1924 toch wordt geboren, is zijn start uiterst moeizaam. Hij groeit op in een onderwijzersgezin in Kapelle-Biezelinge (Zeeland) en later Leiderdorp. Tijdens de Tweede Wereldoorlog beleeft hij spannende momenten in de illegaliteit, als hij verkenningen uitvoert naar de V2, het vergeldingswapen dat de Duitsers in ’44-’45 inzetten tegen de geallieerden, onder meer vanaf lanceerlocaties tussen Den Haag en Leiden. Vijftig jaar later zal hij zijn oorlogsherinneringen uitgebreid op schrift stellen.

Een fragment: "Langzaam aan komt de periode aan, waarin ik wat meer bij verzet, verkenning en waarneming betrokken werd. Een van de voornaamste dingen daarbij: doen wat je doen moest, weten wat je weten moest, en de rest totaal vergeten. Het was ballast en levensgevaarlijk voor anderen als je gepakt zou worden en zou doorslaan. Dat is voor mij zo zeer een levenshouding geworden, dat ik tot de dag van vandaag toe met mensen de meest serieuze en intieme gesprekken kan hebben, meteen ook feilloos doe wat ik beloofd heb of wat me in dat geval nodig of gewenst lijkt, en daarna alles radicaal vergeet, tot en met de naam en het uiterlijk van de gesprekspartner."

Van MTS naar TH

In de oorlog gaat Van der Hoek in ’43 naar de MTS, qua niveau vergelijkbaar met de latere HTS. Daar rondt hij de eerste twee studiejaren in één jaar af, met dank aan zijn goede gymnasiumcijfers en een zware voorbereidingscursus metaalbewerking. Een praktijkstage bij Stork-Hijsch in Haarlem, waar hij betrokken is bij sabotage van werk voor de Duitsers, breekt hij september ’44 voortijdig af; zijn verkenningswerk roept. Na de bevrijding is het voldoende voor toelating tot de studie Werktuigbouwkunde aan de TH Delft. Hij studeert er af bij prof.dr.ir. J.W.H. Uytenbogaart, die onder de schuilnaam ‘Technicus’ via-via zijn liaison blijkt te zijn geweest met de Britse inlichtingendienst. Die heeft Van der Hoek’s rapporten ontvangen over de V2, gebaseerd op zijn nachtelijke waarnemingen van lanceringen en inspecties van brokstukken van V2’s die na mislukte lanceringen in het Zuid-Hollandse achterland zijn terechtgekomen.

Philips-ingenieur en -adviseur

In 1950 legt Van der Hoek het werktuigbouwkundig ingenieursexamen af, maar het jaar ervoor treedt hij al in dienst bij N.V. Philips’ Gloeilampenfabrieken. Hij is werkzaam bij de Bedrijfsmechanisatie van de Apparatenfabriek, later de Hoofdindustriegroep RGT (Radio, Grammofoon en Televisie) en tot slot Video. Hij leidt er de afdeling Voorontwikkeling en stort zich op kansrijke technologieën en functie-elementen. Al gauw gaat hij – samen met de op dat moment enige vrouwelijke werktuigbouwkundig ingenieur van Nederland – studie maken van het dynamisch gedrag en de positioneringsnauwkeurigheid van mechanismen en machines. Want die machines moeten steeds nauwkeuriger en sneller worden. Zijn werk staat in het teken van de voortschrijdende miniaturisering en de opkomst van de geïntegreerde schakelingen.

Eind jaren vijftig, begin jaren zestig houdt Van der Hoek zich bij Philips veel bezig met de mechanisatie van de elektronicamontage. Een belangrijk element is de door collega Wil Lenders ontwikkelde klapklauw, die onderdelen oppakt die in een band worden aangevoerd. (Foto: Familiearchief Lenders)

Van der Hoek ontpopt zich tot een enthousiast netwerker en wordt aangesteld als wetenschappelijk adviseur, tot aan de raad van bestuur van Philips. In die hoedanigheid staat hij mede aan de wieg van het Centrum voor Fabricage Technieken (CFT). Dat wordt in ’68 opgericht als een ‘unieke combinatie van technische specialisaties’, die vanuit de verschillende (hoofd)industriegroepen bij het CFT worden gedetacheerd. Tien jaar is hij er leider van het vakgebied Mechanica en Mechanismen. De laatste jaren, tot aan z’n pensionering in ’84, wijdt hij zich bij het CFT volledig aan ‘zijn’ specialisme, dynamisch gedrag en positioneringsnauwkeurigheid.

Van der Hoek achter het tekenbord bij Philips CFT, waar hij van ’68 tot ’78 leider van het vakgebied Mechanica en Mechanismen is. (Foto: Familiearchief Van der Hoek)

Buitengewoon hoogleraar

Intussen heeft zijn loopbaan in 1961 een beslissende wending genomen: hij wordt benoemd tot buitengewoon hoogleraar aan de (dan nog) TH Eindhoven. In deeltijd probeert hij Werktuigbouwkunde-studenten het construeren bij te brengen als een confrontatie tussen kritiek en creatie. Met zijn collegedictaat bouwt hij voort op zijn onderzoek bij Philips naar dynamisch gedrag en positioneringsnauwkeurigheid. Voorbeelden van ontwerpen die met het oog op de dynamica licht, voldoende stijf en spelingsvrij zijn, verzamelt hij in zijn befaamde Des Duivels Prentenboek. Deze aanvulling op zijn dictaat presenteert hij als inspiratiebron voor aankomende én ervaren constructeurs. Bij zijn afscheid overheerst voldoening, al moet Van der Hoek vaststellen dat het leren construeren met vallen en opstaan is gegaan. Wel heeft hij met zijn colleges en begeleiding een onuitwisbare indruk gemaakt op tal van studenten. Die impact is nog altijd terug te vinden in het onderwijs en de industrie.

Dit iconische ontwerp is helemaal gebaseerd op een typisch VanderHoeks constructie-element, het gatscharnier, en staat later op het omslag van het boek Constructieprincipes van opvolger Rien Koster. In 1976 studeert Hein Ruyten bij Van der Hoek af op een instelmechanisme voor het hysteresevrij en micrometernauwkeurig kunnen manipuleren van een optische spleet voor een laserinterferometer. Links het ontwerp (DDP-nummer 93), rechts het prototype dat Ruyten ervan maakt. (Illustratie: DDP; foto: Hein Ruyten)

Constructieprincipes in bedrijf

Martin van den Brink, president en cto van ASML, omschrijft die impact in zijn voorwoord bij het boek kernachtig: "De manier van denken die Wim heeft geïntroduceerd, heeft ons ver gebracht en zit diep in onze organisatie verankerd. Dat is te danken aan de generatie die Wim zelf heeft opgeleid en aan alle anderen die zijn erfgoed in hun opleiding hebben meegekregen. Mede dankzij Van der Hoek zijn wij de beste ter wereld in mechatronica."

Tal van bedrijven die schatplichtig zijn aan Van der Hoek, komen daarover in het boek aan het woord. Ze vertellen over de impact die hij heeft gehad op hun bedrijf en ontwerpaanpak; dat illustreren ze met hoogstandjes uit hun praktijk. Zoals Philips Innovation Services, dat het ontwerp presenteert van een collimator voor een CT-scanner. De röntgenbron kan om de patiënt draaien met een toerental van wel 250 rpm. Bij de optredende centrifugaalversnellingen van 35 g moet de collimator micrometernauwkeurig blijven functioneren om de vorm en intensiteit van de röntgenbundel volgens voorschrift te kunnen aanpassen. Het ontwerp berust op VanderHoekse principes als licht en stijf construeren, beheersing van vrijheidsgraden en toepassing van elastische elementen zoals gatscharnieren, bladveren en sprieten.

Gedreven gepensioneerde

Op zestigjarige leeftijd gaat Wim van der Hoek in 1984 met pensioen, eerst bij Philips en even later ook bij de TH. Vanuit huidig perspectief en – achteraf – gezien de zeer hoge leeftijd die hij bereikt, is hij dan nog jong en heeft hij nog een heel leven voor zich. Dat weet hij goed in te vullen met uiteenlopende activiteiten. De betrokkenheid bij de constructeursgemeenschap blijft. Zo gaat hij als begeleider mee met een studiereis naar Duitsland van het dispuut WOC (Werktuigbouwkundig Ontwerpen en Construeren). In een overgeschoten uurtje geeft hij zelfs college in een Duitse schuur, over een verbeterde constructie voor de persen die ze de vorige dag bij een fabrikant hebben gezien.
Ook adviseert Van der Hoek nog diverse gerenommeerde bedrijven. Zijdelings is hij even betrokken bij ASML, dat juist in ’84 vanuit Philips wordt opgericht. Heel veel tijd besteedt hij aan Van Doorne’s Transmissie (VDT) te Tilburg, bekend van de continu variabele transmissie (cvt). De productie van de schakelband (duwband) voor de cvt bezorgt VDT aanhoudende hoofdbrekens. Hij helpt VDT de werking ervan te doorgronden, waardoor het bedrijf met succes de productie kan opschalen. In 2019 passeert Bosch Transmission Technology, zoals VDT inmiddels heet, de mijlpaal van 75 miljoen duwbanden.

Het hart van de cvt van VDT is een variator bestaande uit twee poelies waarover een duwband van snaren en schakels loopt. De poelies hebben een traploos te variëren straal voor het reguleren van de overbrengingsverhouding. Kenmerkend voor zijn sterk visuele werkwijze, is dat Van der Hoek een kartonnen model maakt van een variator, waarop hij de belastingen schetst die een schakel voelt tijdens een rondje variator. (Foto: Arjen Brandsma)

Bekroond

Als pensionado werpt hij zich nog steeds op – technische en maatschappelijke – ontwerpuitdagingen, zoals een slimme techniek voor het makkelijk aantrekken van steunkousen, of ideeën ter verbetering van het ontwerp voor een stormvloedkering. Het tekent de bevlogen Van der Hoek, die vindt dat de techniek waaraan hij werkt de mens tot steun dient te zijn. De surprise party voor z’n tachtigste verjaardag, in 2004, overdondert hem en hij is trots op een van de ‘geschenken’, de instelling van de Wim van der Hoek Award voor jonge constructeurs. Afgelopen jaar heeft Constructeur een reeks artikelen gewijd aan winnaars en hun bekroonde afstudeerwerken. Met de award leeft naast Wim van der Hoek’s wijze van construeren ook zijn naam voort.

Van der Hoek is trots op de prestaties van zijn oud-studenten, zeker degenen die succesvol een eigen bedrijf zijn gestart. Een van hen is Huub Janssen, die in ’85 afstudeert en na een aantal jaren bij ASML een eigen bedrijf start, Janssen Precision Engineering (tegenwoordig JPE geheten). In 2016 neemt het dan 25-jarige bedrijf een Wim van der Hoek conference room in gebruik. De naamgever, 92 jaar oud, woont de ceremonie bij. Janssen presenteert het als een blijk van waardering voor diens niet aflatende betrokkenheid bij de Nederlandse precisietechnologiegemeenschap. (Foto: JPE)