De grootschalige Russische invasie in Oekraïne heeft onmiskenbaar gevolgen voor Nederlandse ondernemers. De situatie is zeer onzeker, maar vooral de hoge gasprijs en een mogelijk tekort aan gas vormen een groot risico, aldus Albert Jan Swart en David Bolscher van ABN-Amro.
Daarnaast gaan de olieprijs en veel voedselprijzen omhoog. Ook de uitbreiding van het sanctiepakket tegen Rusland kunnen ondernemingen raken. Voor het Nederlandse bedrijfsleven zijn de gevolgen vermoedelijk het grootst voor de industrie, de bouw, de voedingsmiddelenindustrie en de landbouw.
Hieronder volgt een toelichting op de belangrijkste risico’s: 1. Hoge gasprijs; 2. Risico op tekort aan gas; 3. Hoge prijzen voor andere grondstoffen; 4. Financiële sancties; 5. Handelssancties.
1. Hoge gasprijs
Rusland is een belangrijke leverancier van aardgas, olie, basismetalen, edelmetalen, meststoffen en granen. Door de escalatie van de politieke spanningen zijn de prijzen van deze grondstoffen sterk gestegen. De grondstoffen zijn nu nog beschikbaar, maar de premie die afnemers en handelaren moeten betalen om het risico op verdere prijsstijgingen af te dekken neemt toe. De markt prijst dus het risico op schaarste in en dat risico wordt vanwege de ontwikkelingen in de afgelopen dagen steeds groter geacht.
De gasprijs is al maanden zeer hoog, ruim vier keer zo hoog als normaal. Vooral sinds eind september is de gasprijs opgelopen. De belangrijkste oorzaak was dat de Europese gasvoorraden waren geslonken door de strenge winter vorig jaar. De toen al oplopende spanningen tussen Rusland en Oekraïne speelden eveneens een rol. Europa heeft contractuele afspraken met Rusland over de levering van gas, maar de in deze contracten genoemde hoeveelheden zijn onvoldoende om bij koud weer tekorten aan gas te voorkomen. In combinatie met de politieke spanningen is paniek in de markt ontstaan, die eind december leidde tot recordhoogtes van de gasprijs.
Nu de situatie in Oekraïne escaleert, loopt de gasprijs verder op. De Nederlandse eenmaands gasfuture (TTF) steeg dinsdag met 10 procent en woensdag met ruim 9 procent. Nu de Russische invasie een feit is staat de prijs donderdagmiddag nog eens ruim 30 procent hoger. Ook futures met langere looptijden zijn fors gestegen. De markt rekent tot en met het eerste kwartaal van 2023 op zeer hoge gasprijzen van ruim 110 euro per MWh. Pas voor daarna wordt gerekend met een prijs van zo’n 60 euro per MWh. Hoewel de markt volatiel is, staat vast dat marktpartijen die vandaag via deze contracten voor de middellange termijn zekerheid willen kopen, dit alleen tegen zeer hoge prijzen kunnen doen. De kans is zeer groot dat de gasprijs nog tot in 2023 zeer hoog blijft.
In oktober besteedde ABN AMRO al aandacht aan de gevolgen van de hoge gasprijs voor verschillende sectoren. De hoge gasprijs raakt vooral de glastuinbouw, de industrie, de bouwmaterialenindustrie, de voedingsmiddelenindustrie en de horeca. Wel zijn er grofweg twee mitigerende factoren. Ten eerste hebben veel ondernemingen in een eerder stadium gas ingekocht tegen lage tarieven. Naarmate de crisis rond Oekraïne echter langer duurt, lopen meer contracten af en moeten steeds meer ondernemingen alsnog een hogere gasprijs betalen. Ten tweede lijken veel ondernemers er tot op heden goed in te slagen om hun verkoopprijzen te verhogen.
Een ander risico van de hoge gasprijs is een economische neergang. De hoge gasprijs zet de koopkracht en het consumentenvertrouwen nu al onder druk. Een verdere stijging van de gasprijs kan de consumentenbestedingen serieus aantasten. Winkels, de horeca en de reiswereld – branches die al zo hard door de coronacrisis zijn getroffen – zouden hiervan de eerste slachtoffers kunnen zijn.
2. Risico op tekort aan gas
Europa is zeer afhankelijk van Russisch gas en president Poetin heeft dus met de gaskraan een machtig drukmiddel in handen. Indien Rusland de gaskraan dichtdraait, zou de gasprijs verder kunnen stijgen naar zo’n 200 euro per MWh. Dit is ruim tien keer zo hoog als een jaar geleden.
In antwoord hierop zou Europa meer vloeibaar gas (LNG) kunnen importeren uit onder andere de Verenigde Staten, maar het aanbod is waarschijnlijk onvoldoende. Vooral komende winter zou een tekort aan gas kunnen ontstaan in Europa. Bij een tekort treedt het Bescherm- en Herstelplan Gas van de Nederlandse overheid in werking. De eerste stappen zijn nog niet verstrekkend en omvatten onder meer het oproepen van burgers en kantoren om de kachel wat lager te zetten. Bij verdere escalatie kan een tekort aan gas wel grote gevolgen hebben voor de industrie. In eerste instantie worden de grootverbruikers afgesloten, want de overheid wil het midden- en kleinbedrijf graag ontzien, aldus het plan.
Indien de situatie langer duurt, worden ook andere bedrijven geraakt, vooral indirect door een tekort aan toelevering van bijvoorbeeld chemicaliën, metaal of glas. Het betreft dan ook middelgrote en kleine ondernemingen in bijvoorbeeld de rubber- en kunststofproductindustrie, metaalproductindustrie, bouwmaterialenindustrie en de bouw. De financiële gevolgen zijn vermoedelijk het grootst voor de bedrijven die normaliter 24 uur per dag produceren, zoals in de basischemie en de basismetaalindustrie. Deze bedrijven kunnen immers moeilijk een inhaalslag maken als het gastekort is opgelost. Middelgrote en kleinere ondernemingen draaien lang niet altijd 24 uur per dag en hebben dus meer mogelijkheden om een tijdelijke sluiting later in te halen door overuren te draaien.
Voor huishoudens en kleine ondernemingen zou de Nederlandse overheid in geval van nood extra Gronings gas kunnen oppompen, wat de prijs voor deze afnemers zou kunnen drukken. De gaswinning in Groningen is zeer omstreden, maar minister Jetten voor Klimaat en Energie sluit deze mogelijkheid niet geheel uit, zo zei hij in januari in de Tweede Kamer. Het gas uit Groningen is echter waarschijnlijk onvoldoende om de volledige Nederlandse industrie draaiende te houden. Bovendien gebruiken veel fabrieken vooral hoogcalorisch gas, dat voornamelijk uit Rusland wordt geïmporteerd. In Groningen kan alleen laagcalorisch gas worden gewonnen. Het ministerie van Economische Zaken werkt daarom al maanden aan een precieze uitwerking van het Bescherm- en Herstelplan met een overzicht van de volgorde waarin verschillende sectoren en bedrijven worden afgeschakeld bij een eventueel tekort.
3. Hoge prijzen voor andere grondstoffen
Door de escalatie lopen ook de prijzen van andere grondstoffen op. De hogere olieprijs kan leiden tot hogere brandstofprijzen. In de sector Transport & Logistiek kunnen de meeste ondernemingen hogere brandstofkosten doorberekenen aan hun opdrachtgevers op basis van een brandstofclausule. Een hogere olieprijs is echter slecht nieuws voor luchtvaartmaatschappijen omdat de vraag naar vliegtickets meestal afneemt als de tickets duurder worden.
Ook de prijzen van tarwe, maïs en zonnebloemolie lopen op, omdat Rusland en Oekraïne daarvan veel produceren. Dit kan druk zetten op de marge van ondernemingen in de voedingsmiddelenindustrie en de veeteelt. Door de hoge gasprijs wordt ook kunstmest duurder, wat druk kan zetten op de marges in de landbouw. In de metaalindustrie kunnen hogere prijzen voor metalen druk zetten op de bedrijfsvoering. De hogere prijzen voor deze grondstoffen hebben waarschijnlijk minder verstrekkende gevolgen dan de hoge gasprijs.
4. Financiële sancties
De Europese Unie (EU) en de VS zullen met zwaardere sancties komen. Zij passen daarbij het concept van de ‘escalatieladder’ toe, waarbij de sancties steeds iets worden aangescherpt wanneer het conflict verder escaleert. Indien direct alle mogelijke sancties zouden worden getroffen, zouden de Westerse mogendheden snel hun kruit verschieten. Het risico bestaat overigens ook dat Rusland als vergelding de gaskraan dichtdraait.
De nieuwe EU-sancties treffen vooral Russische staatsobligaties, individuen uit Poetins entourage en Russische banken. Het is wel mogelijk dat de EU nog meer sancties treft tegen Russische banken, waardoor deze niet meer kunnen deelnemen aan het internationale betalingsverkeer. Dat zou betalingen van Russische ondernemingen aan bijvoorbeeld Nederlandse toeleveranciers kunnen bemoeilijken. Het kredietrisico voor deze toeleveranciers neemt bovendien toe doordat de koers van de roebel onder druk staat.
In het uiterste geval zou Rusland kunnen worden uitgesloten van Swift, waardoor er geen internationaal betalingsverkeer meer mogelijk zou zijn, zoals dat voor Iran het geval is.
5. Handelssancties
Vooralsnog zijn weinig handelssancties getroffen, behalve dan tegen de door Rusland als onafhankelijk erkende volksrepublieken in het oosten van Oekraïne.
Afgezien van olie en gas is de directe handel met Rusland beperkt. Nederland voert vooral een kleine hoeveelheid metalen en industriële producten in. Jaarlijks voert Nederland voor ruim 6 miljard euro aan goederen uit naar Rusland, goed voor zo’n 1,5 procent van onze totale export. Vooral chemische producten (2 procent van de totale export van chemische producten), (landbouw)machines (1,5 procent), transportmiddelen en medische apparatuur worden veel naar Rusland geëxporteerd. Handelssancties zouden dus vooral specifieke industriële ondernemingen kunnen raken, maar de gevolgen zijn vermoedelijk te overzien.
Oekraïne exporteert vooral agrarische grondstoffen zoals tarwe, maïs en zonnebloemolie. Op de wereldmarkt zijn in geval van nood alternatieven beschikbaar, maar wel tegen veel hogere prijzen. De import van industriële goederen is beperkt, al kan het wel gaan om specifieke producten en materialen. Zo is chipmachinefabrikant ASML op zoek naar extra leveranciers van neongas, omdat het bedrijf onder andere neongas uit Oekraïne gebruikt.
De kans op meer handelssancties is duidelijk aanwezig. Zo maakte de Amerikaanse president Biden bekend samen met Taiwan, Japan en Singapore de export van bepaalde technologie, zoals halfgeleiders, aan banden te leggen. Daarbij zou Biden gebruikmaken van dezelfde wetgeving (FDPR) die nu al op de Chinese technologiegigant Huawei van toepassing is. Die komt erop neer dat de export naar Rusland wordt verboden van producten die Amerikaanse technologie bevatten. Aangezien bij het ontwerp van zeer veel hoogtechnologische producten gebruik wordt gemaakt van Amerikaanse patenten, zou Biden de export van nagenoeg elk product dat een chip bevat kunnen verbieden.
Een dergelijke exportrestrictie zou bijvoorbeeld machinebouwers kunnen raken, zoals ondernemingen die machines maken voor de voedingsmiddelenindustrie of de landbouw. Dit kan pijn doen omdat machinebouwers soms werken aan langer lopende projecten die misschien door sancties niet zouden kunnen worden voltooid. Machinebouwers zijn ook het meest gevoelig voor een eventueel inreisverbod naar Rusland en Oekraïne omdat dit de installatie van machines bij de afnemer door Nederlandse monteurs kan blokkeren.
De Rotterdamse haven kan ook gevolgen ondervinden van nieuwe sancties tegen Rusland. Van de overslag in steenkool en olieproducten in de haven is 20 procent gerelateerd aan Rusland, zo meldt het Havenbedrijf. Daarnaast is 13 procent van de totale goederenoverslag gerelateerd aan Rusland. Bij ruwe olie gaat het zelfs om 30 procent. Het havenbedrijf stelt dat er uit andere landen kan worden ingevoerd, wanneer de import uit Rusland aan banden wordt gelegd. Dit kan leiden tot verstoringen in de toevoer van grondstoffen en producten. Zulke verstoringen kunnen ervoor zorgen dat de tekorten en prijzen van grondstoffen verder stijgen.
Bron: ABN Amro